Bệnh beta thalassemia: Nguyên nhân, triệu chứng, điều trị và phòng ngừa

Beta-thalassemia là bệnh di truyền phổ biến ở Viêt Nam. Trong trường hợp người mắc bệnh beta-thalassemia ở thể nặng hoặc thể trung gian cần được chăm sóc y tế cả đời, điều này là gánh nặng cho bản thân, gia đình và xã hội. Vì vậy việc dự phòng để hạn chế sinh ra các thể bệnh nặng và trung gian là vô cùng quan trọng.

Bệnh beta thalassemia là gì?

Bệnh Beta thalassemia (β-thalassemia) là tình trạng thiếu máu di truyền, trong đó cơ thể không tạo ra nhiều beta globin như bình thường. Huyết sắc tố hemoglobin là thành phần cơ bản của hồng cầu và được cấu tạo bằng bốn chuỗi globin (hai chuỗi alpha globin và hai chuỗi beta globin) với tỷ lệ 1/1. Thông thường các tế bào hồng cầu được tạo ra có nhiệm vụ mang oxy đến hầu hết các cơ quan trong cơ thể và tham gia vào quá trình tổng hợp globin.

Beta thalassemia là 2 gen của bản sao HBB nằm ở nhiễm sắc thể 11. Nếu đột biến ở 1 hoặc cả 2 gen beta globin sẽ tạo ra đột biến beta Thalassemia. Hiện nay có hơn 250 đột biến beta thalassemia được phát hiện, trong đó có 20 đột biến phổ biến. Mức độ nặng của bệnh phụ thuộc vào đột biến xuất hiện và mức độ suy giảm sản xuất beta globin (β+ thalassemia) hay việc hoàn toàn không sản xuất (β0 thalassemia). (1)

Thalassemia là một bệnh di truyền liên quan chặt chẽ với nguồn gốc dân tộc, và mang tính chất địa dư rệt dù bệnh có phân bố khắp nơi trên toàn cầu. Theo Liên đoàn Thalassemia quốc tế (2005) ước tính có 1,5% dân số thế giới, 80 - 90 triệu người mang gen β-thalassemia, mỗi năm có thêm 60.000 trường hợp mới sinh mang gen bệnh. Riêng khu vực Đông Nam Châu Á, số người mang gen β-thalassemia tới 50% người mang gen toàn cầu, khoảng 40 triệu người. Ở Việt Nam beta thalassemia phổ biến ở người dân tộc ít người miền Bắc hơn.

Phân loại các dạng β-thalassemia

Beta thalassemia được phân thành 3 loại chính bao gồm: (2)

• Thể ẩn, dị hợp tử: người mắc bệnh này sẽ có 1 gen bị đột biến và 1 gen bình thường. Bệnh nhân thường không có triệu chứng và bị thiếu máu nhẹ. Các tế bào hồng cầu có kích thước nhỏ bất thường, và có thể không đáp ứng với các chất bổ sung sắt. Bệnh có thể ảnh hưởng cho con cháu do di truyền.
• Thể trung gian: người bệnh sẽ có 2 gen bất thường, điều này dẫn tới việc thiếu máu từ mức độ nhẹ đến trung bình. Việc điều trị sẽ tùy vào diễn tiến bệnh. Ở thể bệnh beta thalassemia trung gian, nếu bệnh nhân có Hb ở mức dưới 7 hoặc 8 mg/dl có thể gây nên tình trạng kém phát triển về tầm vóc, không dễ tăng cân, vàng da, vàng mắt và có màng nhầy vì hiện tượng tăng bilirubin trong máu, dễ bị nhiễm trùng.
• Thể nặng: đây là dạng bệnh trầm trọng nhất ở người mắc beta thalassemia. Người bệnh có 2 gen bất thường và gây nên sự sụt giảm nghiêm trọng hoặc thiếu hụt hoàn toàn việc sản xuất ra beta globin, dẫn đến một lượng đáng kể huyết sắc tố bình thường (Hb A) không được sản xuất.

Tình trạng này thường xuất hiện trong những năm đầu đời của trẻ gây nên các vấn đề nghiêm trọng như thiếu máu, tăng trưởng kém, các bất thường về xương như biến dạng xương nặng. Trẻ sơ sinh bị bệnh thường không phát triển và tăng cân nhanh như các trẻ khác.

Các vấn đề liên quan đến ăn uống, tiêu hóa, khó chịu, lách to, xương gò má có xu hướng che khuất mũi và hàm răng trên lộ ra, có bọng mặt và có xu hướng mắt xếch mongoloid. Người bệnh cần được truyền máu thường xuyên cũng như theo dõi điều trị thải sắt để giảm lượng sắt dư thừa trong cơ quan.

Nguyên nhân gây bệnh tan máu bẩm sinh thể beta

Các đột biến trong gen HBB là nguyên nhân gây ra bệnh beta thalassemia. Gen HBB mang thông tin tổng hợp protein được gọi là beta globin. Beta-globin là một thành phần của huyết sắc tố hemoglobin. Hemoglobin bao gồm bốn tiểu đơn vị protein là 2 tiểu đơn vị của beta-globin và hai tiểu đơn vị của một loại protein khác gọi là alpha-globin.

Một số biến thể trong gen HBB ngăn chặn việc sản beta-globin. Nếu đột biến làm giảm khả năng sản xuất beta globin sẽ gây ra bệnh beta+ thalassemia (β+). Nếu đột biến ngăn cản việc sản xuất beta glopin sẽ gây ra bệnh beta0 thalassemia (β0 ).

Sự thiếu hụt beta-globin cản trở sự hình thành của huyết sắc tố chức năng. Khi không có đủ huyết sắc tố, các tế bào hồng cầu không phát triển bình thường, gây ra tình trạng thiếu các tế bào hồng cầu trưởng thành. Số lượng tế bào hồng cầu trưởng thành thấp dẫn đến thiếu máu và các vấn đề sức khỏe liên quan khác ở những người mắc bệnh beta thalassemia.

Hiện nay trên thế giới đã phát hiện khoảng trên 200 đột biến β-thalassemia, phân bố của các loại đột biến sẽ khác nhau ở tùy khu vực, quốc gia và dân tộc. Trong đó có khoảng 150 được xem là đột biến điểm, còn lại là mất đoạn ngắn và một số loại hiếm gặp khác. Phần lớn các đột biến đã được mô tả, trong đó chỉ có khoảng 20 đột biến hay gặp, chiếm 80% các đột biến gen Thalassemia trên thế giới.

Triệu chứng thalassemia beta

Triệu chứng của beta thalassemia sẽ tùy thuộc vào từng thể được di truyền. Với bệnh nhân mắc thể ẩn thường không có triệu chứng đặc hiệu nào, người bệnh có thể gặp vấn đề về thiếu máu nhẹ.

Ở bệnh nhân mắc Beta thalassemia thể nặng sẽ có những triệu chứng sớm trong những năm đầu đời bao gồm: (3)

• Da nhợt nhạt;
• Hay cáu kỉnh;
• Ăn không ngon miệng;
• Dễ bị nhiễm trùng;
• Theo thời gian, nhiều triệu chứng sẽ xuất hiện, bao gồm:
• Tăng trưởng kém;
• Bụng lồi;
• Da và mắt hơi vàng.

Với bệnh nhân mắc beta Thalassemia thể trung gian, bệnh có thể gây ra các triệu chứng thiếu máu từ trung bình đến nặng bao gồm:

• Cực kỳ mệt mỏi;
• Da nhợt nhạt;
• Tăng trưởng chậm;
• Xương yếu;
• Lá lách to.

Biến chứng nguy hiểm có thể gặp phải

Các biến chứng nguy hiểm mà beta thalassemia gây ra là vấn đề mà nhiều người quan tâm. Nếu không điều trị, lá lách, gan và tim của người bệnh có xu hướng to ra. Các bác sĩ có thể phải cắt bỏ lá lách trong trường hợp lách quá to và gây đau. Điều này cũng làm tăng nguy cơ nhiễm khuẩn khi bệnh nhân đã cắt bỏ lá lách.

Với bệnh nhân mắc bệnh ở thể trung gian và nặng sẽ gặp nhiều vấn đề về xương như xương trở nên mỏng, giòn và biến dạng. Người bệnh sẽ cần được truyền máu thường xuyên để duy trì cuộc sống. Tuy nhiên việc truyền máu tăng nguy cơ sắt tích tụ trong tim và các cơ quan khác. Điều này có thể gây ra suy tim sớm ngay ở giai đoạn thiếu niên.

Phương pháp chẩn đoán

Bước đầu để chẩn đoán xem một người có mang gen thiếu máu beta thalassemia hay không, bác sĩ sẽ khuyến nghị thực hiện tiến hành một xét nghiệm tổng phân tích tế bào máu ngoại vi kiểm tra kích thước các tế bào hồng cầu của mình. Giá trị này thể hiện qua chỉ số thể tích hồng cầu trung bình (MCV) và số lượng huyết sắc tố trung bình (MCH) trong công thức máu (CBC). Nếu kết quả chỉ số MCV của bạn <= 85fl và chỉ số MCH <=28pg, bạn có thể đã bị thiếu máu di truyền thể Thalassemia. (4)

Một số xét nghiệm thêm cần thực hiện để giúp xác định trường hợp bạn có bị bệnh Thalassemia hay không có thể được chỉ định bao gồm: Làm điện di hemoglobin và xác định hàm lượng ferritin ở trong huyết thanh, các xét nghiệm gen Thalassemia.

Việc thực hiện xét nghiệm gen Thalassemia sẽ giúp bác sĩ xác định được chính xác người bệnh đang mang gen alpha Thalassemia hay beta Thalassemia, điều này sẽ hỗ trợ bác sĩ trong việc chẩn đoán, điều trị bệnh hiệu quả và có sự tư vấn sinh sản hợp lý.

Trong trường hợp là phụ nữ đang mang thai và lo lắng em bé bị bệnh beta thalassemia, bác sĩ sẽ khuyến nghị cả bố và mẹ cùng làm xét nghiệm gen, nếu kết quả cho thấy cả bố và mẹ đều mang gen bệnh thì mẹ sẽ được tư vấn là một số xét nghiệm chẩn đoán trước sinh như sinh thiết gai nhau hay chọc ối.

Điều trị bệnh beta thalassemia

Hiện nay, có hai phương pháp điều trị chính của bệnh beta thalassemia là truyền máu và thải sắt. Bên cạnh đó, một số biện pháp khác cũng được áp dụng trong điều trị thalassemia cho những trường hợp cụ thể.

• Truyền máu: Bệnh nhân mắc thalassemia tùy mức độ sẽ bị thiếu máu mạn tính và cần phải truyền máu định kỳ. Việc này có mục đích duy trì nồng độ huyết sắc tố trước truyền là 90 - 100g/l (đối với nhóm nặng, phụ thuộc truyền máu). Khoảng cách giữa các lần truyền máu từ 2-5 tuần. Chế phẩm máu dùng đề truyền là hồng cầu khối, không dùng máu toàn phần.
• Thải sắt: Mục đích để chống quá tải sắt nhằm hạn chế biến chứng trên các tổ chức, cơ quan trong cơ thể. Bệnh nhân thường phải duy trì dùng thuốc thải sắt cả đời.
• Cắt lách: Được chỉ định trong các trường hợp: khi bệnh nhân tăng nhu cầu truyền máu; Lách to gây cản trở sinh hoạt hàng ngày của người bệnh hoặc gây đau; Giảm bạch cầu hoặc tiểu cầu do cường lách.
• Ghép tế bào gốc: Đây là phương pháp điều trị hiện đại và có thể chữa khỏi bệnh. Tuy nhiên khả năng có người cho phù hợp để cấy ghép là rất thấp và chi phí điều trị điều trị của phương pháp này cũng rất tốn kém. Bên cạnh đó, với những bệnh nhân đã bị nhiễm sắt nặng tại các bộ phận như gan, tim… thì tỷ lệ thành công sẽ thấp hơn.
• Chăm sóc toàn diện: Là một trong những ưu tiên hàng đầu với bệnh nhân mắc beta thalassemia, việc chăm sóc toàn diện sẽ phòng ngừa và hạn chế các biến chứng của bệnh, giúp người bệnh có chất lượng cuộc sống tốt hơn.
• Điều trị biến chứng: Tùy theo biểu hiện, việc điều trị biến chứng sẽ được điều trị dựa vào tình trạng bệnh nhân mắc phải như có suy tuyến nội tiết, bệnh nhân mắc đái tháo đường, suy tim, xơ gan, loãng xương, rối loạn đông máu…

Biện pháp phòng ngừa

Beta thalassemia là bệnh có thể phòng ngừa bằng cách tầm soát trước sinh, dự phòng cho đời con và tránh không sinh ra những trẻ bị bệnh ở mức độ nặng trong trường hợp nhận gen bệnh từ cả bố và mẹ.

Phòng ngừa trước khi mang thai nên được thực hiện sớm. Các cặp vợ chồng trước khi có em bé cần được tư vấn và thăm khám tiền hôn nhân, đặc biệt là gia đình có người mang gen bệnh.

Nếu sau khi kiểm tra cả hai vợ chồng đều mang gen bệnh thì có thể lựa chọn các phương pháp như:

• Thụ thai tự nhiên và sau đó thực hiện kiểm tra xét nghiệm di truyền trước sinh để xác định xem thai nhi có mang bệnh không. Nếu thai nhi bị bệnh lý hemoglobin nặng thường được khuyến cáo nên chấm dứt thai kỳ sớm.
• Thực hiện thụ tinh trong ống nghiệm IVF và làm sinh thiết phôi trước khi chuyển phôi vào tử cung để chọn lựa những phôi không mang bệnh.
• Nếu cả vợ và chồng đều cùng mang gen bệnh, có đến 25% trường hợp trẻ sinh ra có nguy cơ bị bệnh ở thể nặng. Vì vậy để phòng ngừa sinh ra những em bé khỏe mạnh hai vợ chồng cần được tư vấn với bác sĩ.

Chăm sóc người mắc bệnh beta thalassemia

Nếu người bệnh mang bệnh lý beta thalassemia ở thể trung gian hoặc nặng, cần phải thăm khám và nếu có ý định kết hôn cần khám tiền hôn nhân xem bạn đời của mình có cùng mang gen bệnh tương tự hay không. Nếu cả hai vợ chồng đều mang gen bệnh cần lập kế hoạch để có thể sinh ra những em bé khỏe mạnh.

Trường hợp phụ nữ mang bệnh và điều trị truyền máu nhiều lần cần kiểm tra về lượng sắt dư thừa trong cơ thể trước khi quyết định có thai. Bởi vì nếu lượng sắt dư thừa trong cơ thể quá cao có thể ảnh hưởng đến sự phát triển của thai nhi ở giai đoạn đầu trong thai kỳ.

Đôi khi việc mắc bệnh sẽ làm cho cặp vợ chồng khó mang thai tự nhiên, hãy đến gặp các bác sĩ chuyên khoa hỗ trợ sinh sản để được kiểm tra, tư vấn và hỗ trợ. Chị em nên uống axit folic 3 tháng trước khi mang thai và cần được kiểm tra thai kỳ một cách chặt chẽ để kiểm soát các nguy cơ như thiếu máu, suy tim, suy gan, quá tải sắt… có thể xảy ra.

Việc chăm sóc người bệnh beta thalassemia cần chú trọng đặc biệt ở người mang thể nặng. Bệnh nhân nên duy trì thói quen sống lành mạnh và tái khám theo lịch của bác sĩ. Bên cạnh đó bệnh nhân cần chú ý:

• Không tự ý sử dụng các chất bổ sung chứa sắt hay các vitamin khi chưa có chỉ định của bác sĩ.
• Chế độ ăn uống lành mạnh, hạn chế thực phẩm giàu chất sắt nếu lượng sắt trong máu cao.
• Bệnh có thể gây thiếu hụt axit folic vì vậy nếu bệnh nhân không nhận đủ axit folic trong chế độ dinh dưỡng hằng ngày, bác sĩ có thể đề nghị bổ sung thêm .
• Rửa tay và giữ vệ sinh thường xuyên, tránh tiếp xúc với người bị bệnh, điều này đặc biệt quan trọng, giúp tránh nhiễm trùng, đặc biệt với bệnh nhân đã thực hiện cắt lá lách.
• Tiêm phòng.

Với mục tiêu nâng cao tỷ lệ thành công trong điều trị hiếm muộn, giúp các cặp vợ chồng thuận lợi đón những em bé khỏe mạnh về nhà. IVFTA-HCM áp dụng những công nghệ mới nhất cùng phác đồ cá thể hóa trong điều trị.

Xét nghiệm sàng lọc di truyền tiền làm tổ PGT-Preimplantation Genetic Testing được biết đến là kỹ thuật chuyên sâu về di truyền bên trong phôi. Điều này giúp bác sĩ ghi nhận được những thông tin của phôi, lựa chọn phôi có bộ nhiễm sắc thể bình thường trước khi chuyển phôi. Nhờ áp dụng kỹ thuật này mà ngăn ngừa được một số bệnh di truyền cũng như giảm tỷ lệ đình chỉ thai kỳ vì các bệnh lý di truyền trong đó có bệnh tan máu bẩm sinh.

IVF Tâm Anh tiên phong trong việc xây dựng lab phôi học công nghệ cao, thiết kế lab-in-a-lab duy nhất tại Việt Nam kết hợp cùng phòng nuôi cấy phôi theo tiêu chuẩn ISO 5… đóng vai trò trọng yếu vào kết quả mang thai của khách hàng.

Những kỹ thuật khó, như kỹ thuật trưởng thành trứng non (IVM), micro-TESE, trữ giao tử số lượng ít, xét nghiệm chẩn đoán di truyền tiền làm tổ (PGT), bơm huyết tương giàu tiểu cầu tự thân, xét nghiệm sinh thiết tử cung Era test xác định chính xác ngày chuyển phôi…, những kỹ thuật mà trước đây khách hàng cần phải ra nước ngoài để thực hiện thì hiện nay có thể thực hiện ngay tại phòng lab của IVFTA.

Hy vọng bài viết đã cung cấp đủ các thông tin về bệnh beta thalassemia. Đây là bệnh lý di truyền ảnh hưởng đến sức khỏe và chất lượng sống của người bệnh cũng như thế hệ tương lai. Với sự phát triển của y học hiện đại, việc thụ tinh ống nghiệm kết hợp sàng lọc phôi giúp bố mẹ mang gen bệnh beta thalassemia có thể sinh con khỏe mạnh.